Tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường là một bài bút ký đầy chất trữ tình, tái hiện vẻ đẹp thơ mộng và chiều sâu văn hóa, lịch sử của sông Hương. Qua ngòi bút tinh tế, tác giả không chỉ khắc họa cảnh sắc thiên nhiên Huế mà còn gửi gắm tình yêu tha thiết với quê hương. Hãy cùng tìm hiểu tác phẩm qua soạn bài Ai đã đặt tên cho dòng sông kết nối tri thức dưới đây.
Tìm hiểu chung về tác giả Hoàng Phủ Ngọc Tường
Tiểu sử và sự nghiệp văn chương:
- Hoàng Phủ Ngọc Tường (1937 – 1998), quê ở Thừa Thiên Huế.
- Là một trí thức yêu nước, từng tham gia hoạt động cách mạng trước năm 1975.
- Sau năm 1975, ông chuyên tâm vào hoạt động văn chương và báo chí.
- Ông được xem là một trong những cây bút xuất sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt ở thể loại bút ký và tùy bút.
- Năm 2000, ông được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật.
Phong cách nghệ thuật đặc trưng:
- Giàu chất trữ tình: Văn phong Hoàng Phủ Ngọc Tường luôn thấm đẫm cảm xúc, lãng mạn và bay bổng.
- Hướng nội, suy tư: Tác phẩm thường thể hiện những suy tư, trăn trở sâu sắc về cuộc đời, văn hóa, lịch sử.
- Ngôn ngữ tinh tế, giàu hình ảnh: Ông sử dụng ngôn ngữ điêu luyện, giàu chất thơ, tạo nên những trang văn đẹp và gợi cảm.
- Đậm chất Huế: Văn chương của ông luôn gắn bó mật thiết với xứ Huế, thể hiện tình yêu và niềm tự hào sâu sắc về mảnh đất này.
Soạn Ai đã đặt tên cho dòng sông ngắn nhất
Trước khi đọc
Câu 1 trang 35 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Tôi có một kỷ niệm đẹp với dòng sông quê hương vào những ngày hè thuở nhỏ. Khi còn bé, tôi thường cùng lũ bạn ra bờ sông chơi đùa, thả thuyền giấy và thi xem thuyền của ai trôi xa nhất. Những buổi chiều, chúng tôi nhảy ùm xuống dòng nước mát, bơi lội thỏa thích giữa tiếng cười giòn tan. Dòng sông không chỉ là nơi vui chơi mà còn chứa đựng bao ký ức tuổi thơ trong trẻo, hồn nhiên. Mỗi lần nhớ lại, tôi lại thấy lòng mình nhẹ nhàng, bình yên như được trở về những ngày tháng vô tư ấy.
Câu 2 trang 35 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Một trong những hình ảnh dòng sông để lại ấn tượng sâu sắc với tôi là dòng sông Đà trong tác phẩm Người lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân. Con sông hiện lên với hai vẻ đẹp đối lập: vừa hung bạo với những ghềnh thác dữ dội, những xoáy nước khủng khiếp, vừa trữ tình với làn nước xanh biếc, cảnh vật thơ mộng hai bên bờ. Nguyễn Tuân đã dùng ngòi bút tài hoa để khắc họa dòng sông như một nhân vật có cá tính, tạo nên một hình tượng độc đáo trong văn học. Hình ảnh sông Đà không chỉ thể hiện vẻ đẹp thiên nhiên mà còn tôn vinh con người lao động dũng cảm, tài trí trước thiên nhiên khắc nghiệt.
Đọc văn bản
Câu 1 Hình ảnh sông Hương ở thượng nguồn
Sông Hương mang trong mình vẻ đẹp mạnh mẽ, hoang sơ, đầy sức sống và tự do.
Con sông vẫn giữ được nét thơ mộng, trữ tình, gợi lên hình ảnh dịu dàng như một nàng thơ của xứ Huế.
Câu 2 Nét độc đáo trong cách ví von, so sánh
Tác giả đã ví sông Hương như “một cô gái Di-gan phóng khoáng và hoang dại” hoặc như “cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn”. Những phép so sánh này giúp khắc họa rõ nét sự tự do, đầy cá tính và biến hóa của dòng sông trong những trạng thái khác nhau.
→ Bằng nghệ thuật nhân hóa, liên tưởng và sử dụng ngôn ngữ tinh tế, sông Hương hiện lên với vẻ đẹp hoang dại nhưng cũng đầy chất thơ và sức sống mạnh mẽ.
Câu 3 Hình ảnh sông Hương khi ra giữa đồng bằng và ngoại vi thành phố Huế
Khi rời thượng nguồn, sông Hương trở nên hiền hòa, mang dáng vẻ dịu dàng và sâu lắng, được ví như “người mẹ phù sa” nuôi dưỡng một vùng văn hóa đặc sắc của xứ Huế.
Dòng sông tựa như “người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại”. Khi thức giấc, con sông thay đổi dòng chảy một cách đầy nữ tính và duyên dáng:
“Vòng giữa khúc quanh đột ngột”
“Uốn mình theo những đường cong thật mềm”
“Vẽ một hình cung thật tròn”
“Ôm lấy chân đồi Thiên Mụ”
→ Sông Hương không chỉ là một cảnh sắc thiên nhiên mà còn mang trong mình linh hồn và nhịp thở của Huế, vừa thơ mộng, dịu dàng nhưng cũng đầy sức sống và trí tuệ.
Câu 4 Hình ảnh sông Hương trong lòng thành phố Huế
Khi chảy vào lòng Huế, sông Hương dường như trở nên vui tươi hơn, “kéo một nét thẳng thực yên tâm theo hướng tây nam – đông bắc”. Dòng sông và cầu Tràng Tiền gặp nhau, tạo nên một bức tranh thơ mộng, đầy chất trữ tình cho cố đô.
Dòng sông uốn lượn mềm mại quanh Cồn Hến. “Đường cong này làm cho dòng sông mềm hẳn đi như tiếng ‘vâng’ không nói ra của tình yêu”, đầy duyên dáng và tình tứ.
Nằm giữa lòng thành phố Huế, sông Hương mang vẻ đẹp cổ kính, hòa quyện với nét thanh lịch, trầm mặc của một đô thị xưa.
“Sông Hương khi qua thành phố đã trôi đi chậm, thực chậm, cơ hồ chỉ còn là một mặt hồ yên tĩnh”, tạo cảm giác trầm lắng và sâu lắng như chính Huế.
Câu 5 Cách đối sánh để làm nổi bật nhịp chảy đặc biệt của sông Hương
Dòng chảy chậm rãi của sông Hương được ví như điệu nhạc slow dịu dàng, trầm lắng, như đang lưu luyến, vấn vương một nỗi niềm.
Cách so sánh độc đáo này nhấn mạnh nét duyên dáng, êm đềm của con sông, làm nổi bật sự khác biệt của sông Hương so với những dòng sông khác.
Câu 6 Sự gắn bó của sông Hương với âm nhạc cổ điển Huế
Sông Hương trở thành nguồn cảm hứng bất tận trong nghệ thuật, là đề tài quen thuộc của thơ ca, hội họa và âm nhạc: “Dòng sông ấy không bao giờ tự lặp lại mình trong cảm hứng của các nghệ sĩ.”
Là cái nôi nuôi dưỡng âm nhạc cổ điển Huế: “Toàn bộ nền âm nhạc cổ điển Huế đã được sinh ra trên mặt nước của dòng chảy này, trong những khoang thuyền, giữa tiếng nước rơi bán âm của mái chèo khuya…”
Hình ảnh sông Hương gắn liền với nhạc Huế, như một “tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”, dòng nước lặng lờ trôi tựa như những giai điệu chậm rãi, sâu lắng dành riêng cho Huế.
→ Sông Hương không chỉ là một cảnh sắc thiên nhiên mà còn là linh hồn của xứ Huế, nơi sản sinh và lưu giữ nét văn hóa nghệ thuật đặc sắc của vùng đất cố đô.
Câu 7 Sông Hương trong dòng chảy lịch sử
Sông Hương từng “chiến đấu oanh liệt để bảo vệ biên cương phía nam của Đại Việt” suốt các triều đại trung đại, đồng thời là dòng sông phản chiếu hình ảnh hào hùng của kinh thành Phú Xuân và người anh hùng Nguyễn Huệ.
Không chỉ là nhân chứng lịch sử, sông Hương còn mang trong mình những dấu tích bi thương của thế kỷ XX, nhuốm màu máu của những cuộc khởi nghĩa.
Dòng sông đã từng chứng kiến và góp phần làm nên những chiến công vang dội trong Cách mạng tháng Tám và cuộc tổng tiến công mùa xuân Mậu Thân.
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, sông Hương trở thành biểu tượng cho tinh thần kiên cường, bất khuất của dân tộc.
Câu 8 Sông Hương trong cảm hứng thi ca
Sông Hương không chỉ là một dòng chảy tự nhiên mà còn là một dòng chảy thi ca, khơi nguồn cho biết bao tác phẩm nổi tiếng của các thi nhân như Tản Đà, Cao Bá Quát, Bà Huyện Thanh Quan, Nguyễn Du, Tố Hữu…
Dòng sông này với vẻ đẹp trữ tình, mềm mại nhưng cũng đầy mạnh mẽ đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận, khiến bao thi sĩ phải cất lên những vần thơ ca ngợi sự duyên dáng, quyến rũ của nó.
Sau khi đọc
Câu 1 trang 40 sgk Ngữ văn 11 Tập 2
Những đặc điểm tự nhiên của sông Hương được tác giả nhấn mạnh:
1. Ở thượng nguồn
Dòng chảy sông Hương mang nét hoang sơ, mạnh mẽ, lúc cuộn xoáy dữ dội, lúc lại dịu dàng giữa rừng già Trường Sơn, tạo nên vẻ bí ẩn đầy cuốn hút.
Sông Hương được ví như một “cơn lốc xoáy nơi đáy vực” hoặc một “cô gái Di-gan đầy phóng khoáng và hoang dại”.
Dưới tán rừng già rậm rạp, con sông như được bao bọc bởi thiên nhiên hùng vĩ, giữ trọn nét nguyên sơ của mình.
2. Khi chảy qua vùng đồng bằng và ngoại vi thành phố Huế
Rời xa núi rừng, sông Hương khoác lên mình vẻ đẹp dịu dàng, quyến rũ như một thiếu nữ đang say giấc giữa cánh đồng hoa Châu Hóa.
Dòng chảy uyển chuyển, mềm mại, uốn lượn như nét vẽ tinh tế của người họa sĩ.
Liên tục đổi hướng, khi thì êm đềm, lúc lại e ấp, nhẹ nhàng ôm lấy chân đồi Thiên Mụ, làm nổi bật dáng vẻ đằm thắm và duyên dáng.
3. Khi chảy vào lòng thành phố Huế
Sông Hương lúc này mang một vẻ đẹp thanh bình, lững lờ trôi trong sự yên ả của không gian đô thị cổ kính.
Dòng sông như bừng sáng, trở nên rạng rỡ khi “vui tươi hẳn lên” lúc gặp bãi bồi Kim Long.
Nhìn từ xa, con sông như một chiếc cầu trăng in bóng trên nền trời, tạo nên khung cảnh thơ mộng và lãng mạn.
Khi trôi qua những khu phố sầm uất của Huế, sông Hương chậm rãi, phẳng lặng như một tấm gương soi, phản chiếu vẻ đẹp cổ kính của thành phố, lưu giữ những nét vương vấn của thời gian.
Hai đoạn văn tiêu biểu thể hiện đặc điểm của sông Hương:
- Đoạn 1: Bắt đầu từ “Trong những dòng sông đẹp ở các nước…” đến “chân núi Kim Phụng” → Miêu tả vẻ đẹp hoang sơ, mạnh mẽ của sông Hương khi chảy ở thượng nguồn.
- Đoạn 2: Bắt đầu từ “Phải nhiều thế kỉ qua đi,…” đến “trung du bát ngát tiếng gà” → Nhấn mạnh đặc điểm đặc biệt của sông Hương: thay đổi dòng chảy bất ngờ, liên tục trong hành trình về với Huế.
Câu 2 trang 40 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Những chi tiết thể hiện sông Hương mang tính cách và tình cảm riêng:
“Sông Hương đã sống một nửa cuộc đời của mình như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại.”
→ Tác giả so sánh sông Hương với hình ảnh một cô gái hoang dại, tự do, đầy cá tính. Hình tượng này khắc họa nét đẹp nguyên sơ, không bị ràng buộc, thể hiện sức sống mãnh liệt của dòng sông nơi thượng nguồn.
“…đánh thức người gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại.”
→ Nếu trước đó sông Hương mang nét mạnh mẽ, hoang dại thì giờ đây nó trở nên dịu dàng, e ấp như một thiếu nữ đang say ngủ, khoác lên mình vẻ đẹp trữ tình, lãng mạn.
“Sông Hương tươi vui hẳn lên giữa những biền bãi xanh biếc của vùng ngoại ô Kim Long.”
→ Dòng sông được nhân hóa như một con người mang nỗi nhớ quê hương, trở nên vui tươi, rạng rỡ khi về gần với thành phố Huế thân thương.
Sông Hương lúc thì là “người con gái đẹp ngủ mơ màng”, khi lại trở thành “người mẹ phù sa”, biểu tượng cho sự trù phú và văn hóa của vùng đất Huế.
=> Tác giả đã khắc họa sông Hương như một cô gái với tính cách đa dạng, vừa mạnh mẽ vừa dịu dàng, vừa hoang dại vừa đằm thắm. Nghệ thuật nhân hóa và so sánh giúp dòng sông không chỉ là một cảnh vật thiên nhiên mà còn mang hồn cốt, cảm xúc như một sinh thể sống động, gắn bó mật thiết với con người và vùng đất nơi nó chảy qua.
Câu 3 trang 41 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Các chi tiết thể hiện sự gắn bó sâu sắc giữa sông Hương và Huế:
Trong số những dòng sông nổi tiếng trên thế giới, dường như chỉ có sông Hương là gắn bó trọn vẹn với một thành phố duy nhất – Huế.
Dòng sông uốn lượn, chuyển hướng liên tục như một hành trình có ý thức, đầy chủ đích để tìm đến thành phố của mình, tựa như một mối duyên tiền định.
Khi chạm ngõ Huế, sông Hương không vội vàng mà nhẹ nhàng “uốn một cánh cung mềm mại”, như một thiếu nữ e ấp trước người mình thương.
Sông Hương không chỉ tô điểm cho vẻ đẹp cổ kính của Huế mà còn góp phần tạo nên phong vị dân dã, đời thường: “ánh lửa thuyền chài”, “giọng hò mái đẩy”, làm nên không gian xưa cũ, bình yên.
Khi chảy qua Huế, dòng sông mang dáng vẻ lững lờ, êm đềm, tựa như một thiếu nữ đắm say, tình tứ khi bên cạnh người mình yêu.
Sông Hương còn là hình ảnh của một “tài nữ đánh đàn trong đêm khuya”, gắn liền với nhã nhạc cung đình, thể hiện vẻ đẹp tinh tế, duyên dáng và đầy chất thơ.
Khi rời xa Huế, dòng sông không chảy vội mà trôi đi chậm rãi, như một người con gái quyến luyến, bịn rịn khi phải chia xa người thương.
Mối quan hệ giữa sông Hương và Huế không chỉ đơn thuần là cảnh sắc thiên nhiên mà còn là sự hòa quyện trong lịch sử, văn hóa, như một mối duyên bền chặt, keo sơn từ bao đời.
Câu 4 trang 41 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Nội dung nổi bật hơn chính là tình cảm và cảm xúc của tác giả dành cho sông Hương. Điều này thể hiện qua nhiều yếu tố:
Cái tôi uyên bác: Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ cung cấp những hiểu biết sâu sắc về lịch sử, địa lý mà còn thể hiện vốn tri thức phong phú, giúp độc giả thấy được vẻ đẹp nhiều chiều của dòng sông.
Cái tôi tài hoa, lãng mạn: Sông Hương không chỉ được miêu tả như một dòng sông đơn thuần mà còn mang vẻ đẹp sống động, đầy chất thơ, được khám phá dưới góc nhìn tinh tế và sáng tạo.
Sự quan sát tinh tế, khả năng liên tưởng độc đáo: Tác giả không chỉ nhìn thấy dòng chảy của sông Hương mà còn cảm nhận được tâm hồn, tính cách của nó, thể hiện qua những hình ảnh so sánh thú vị.
Nghệ thuật miêu tả đặc sắc: Sông Hương hiện lên không chỉ bằng những câu văn mô tả thông thường mà qua một lối viết giàu chất trữ tình, kết hợp giữa thơ ca, âm nhạc và lịch sử.
Câu 5 trang 41 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Tác giả đã khai thác nhiều lĩnh vực khác nhau để làm nổi bật vẻ đẹp và giá trị của sông Hương:
Về địa lý:
- Rừng già với địa hình đặc biệt đã kiềm chế sức mạnh hoang dã của sông Hương ở thượng nguồn.
- Sự thay đổi dòng chảy bất ngờ của dòng sông phản ánh đặc trưng địa hình của xứ Huế.
- Các chi lưu cùng hai hòn đảo nhỏ làm chậm tốc độ dòng chảy, khiến sông Hương trở nên êm đềm, thơ mộng khi đi qua thành phố.
Về lịch sử:
- Sông Hương gắn liền với những dấu mốc quan trọng trong lịch sử dân tộc: từng là “dòng sông biên thùy” thời Hùng Vương, là Linh Giang anh dũng bảo vệ biên giới Đại Việt thời trung đại.
- Dòng sông chứng kiến nhiều chiến công oanh liệt của Nguyễn Huệ, các cuộc khởi nghĩa thế kỷ XIX, Cách mạng Tháng Tám và những sự kiện trọng đại khác.
Về âm nhạc:
- Những âm thanh đặc trưng của dòng sông như tiếng chuông chùa Thiên Mụ, tiếng mái chèo khuya khua trên mặt nước đã góp phần tạo nên dòng nhạc cung đình Huế cùng những điệu hò sâu lắng, đậm chất xứ sở.
Về triết học:
- Dòng chảy của sông Hương gợi nhớ đến triết lý của Hê-ra-clit – nhà triết học Hy Lạp cổ đại với câu nói nổi tiếng về sự vận động không ngừng của vạn vật.
Về văn học:
- Sông Hương đi vào thơ ca với những cảm hứng độc đáo, không trùng lặp, được thể hiện qua ngòi bút của nhiều thi nhân.
Câu 6 trang 41 SGK Ngữ văn 11 Tập 2
Nhan đề của bài tùy bút mang nét độc đáo, vừa như một câu hỏi tu từ, vừa gợi lên sự suy ngẫm sâu xa. Nó không chỉ đơn thuần đề cập đến tên gọi của sông Hương mà còn mở ra nhiều tầng ý nghĩa:
Thể hiện cảm xúc dạt dào của tác giả trước vẻ đẹp và giá trị của dòng sông.
Khơi gợi trí tưởng tượng, cảm hứng liên tưởng phong phú trong lòng người đọc.
Tạo nên sự tò mò, thôi thúc người đọc tìm hiểu về nguồn gốc, lịch sử và vẻ đẹp của dòng sông Hương.
Câu hỏi tu từ trong nhan đề không chỉ đơn giản truy vấn về cái tên mà còn hàm chứa những điều kỳ thú, những giá trị văn hóa – lịch sử gắn liền với dòng sông cần được khám phá.
Câu 7 trang 41 SGK Ngữ văn 11 tập 2
Một số yếu tố nghệ thuật nổi bật trong đoạn trích:
- Nghệ thuật nhân hóa giúp sông Hương trở thành một hình tượng sống động, mang trong mình tính cách, tâm hồn và những cung bậc cảm xúc riêng như một con người.
- Sự kết hợp hài hòa giữa những thông tin chính xác về sông Hương với những cảm xúc tinh tế, sâu sắc của tác giả, khiến bài tùy bút không chỉ mang tính khoa học mà còn đậm chất trữ tình.
- Sự lồng ghép tri thức đa lĩnh vực – từ địa lý, lịch sử đến văn hóa, nghệ thuật – làm nổi bật vẻ đẹp của sông Hương trên nhiều phương diện.
- Lối viết tài hoa, giàu hình ảnh, với những liên tưởng độc đáo, cách so sánh bất ngờ cùng nhịp điệu câu văn uyển chuyển, tạo nên chất thơ cho bài tùy bút.
Kết nối đọc – viết
Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) phân tích một hình ảnh độc đáo trong văn bản được tác giả sử dụng để làm nổi bật nét riêng của sông Hương.
Trong tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường, hình ảnh sông Hương được miêu tả bằng những nét vẽ đầy nghệ thuật và độc đáo. Một trong những hình ảnh đặc sắc nhất là khi sông Hương được ví như “người con gái Di-gan phóng khoáng và man dại” ở thượng nguồn, nhưng khi chảy về đồng bằng lại trở nên dịu dàng, mềm mại như “người mẹ phù sa”. Hình ảnh này không chỉ thể hiện sự biến đổi kỳ diệu của dòng sông mà còn góp phần làm nổi bật vẻ đẹp đa dạng, phong phú của sông Hương. Qua đó, tác giả thể hiện tình yêu tha thiết với dòng sông xứ Huế, biến nó thành một biểu tượng đầy chất thơ trong văn học Việt Nam.
Tóm lại, tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? không chỉ ca ngợi vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình của sông Hương mà còn thể hiện niềm tự hào về lịch sử, văn hóa xứ Huế. Qua ngòi bút tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường, dòng sông trở nên sống động, mang hồn thiêng của đất và người. Từ đó, tác phẩm để lại trong lòng người đọc những ấn tượng sâu sắc về thiên nhiên và con người miền Trung. Soạn văn Ai đã đặt tên cho dòng sông giúp ta cảm nhận rõ hơn giá trị nghệ thuật và tư tưởng của bài bút ký này.
